Museumtip #49 : Nationaal Monument Oranjehotel - Den Haag

Nationaal Monument Oranjehotel in Den Haag

Het complex cellenbarakken werd in 1919 in gebruik genomen. Tot 1940 werden hier smokkelaars, dienstweigeraars en kortgestraften gevangen gehouden. In mei 1940 hebben hier Duitse krijgsgevangenen vastgezeten. Toen Duitsers na de capitulatie in mei 1940 de eerste gevangenen wilde onderbrengen, werden hiervoor enkele vleugels van de strafgevangenis aan de Pompstationsweg gevorderd. Hier werden ook disciplinair gestrafte Duitse soldaten ondergebracht. In november 1940 werd het cellenbarakkencomplex gevorderd. Het kreeg de naam ‘Deutsches Polizeigefängnis’. De vleugels in de strafgevangenis bleven in gebruik onder de naam ‘Deutsches Untersuchungs- und Strafgefängnis’. Het personeel bestond aanvankelijk uit civiele gevangenisbewakers. Later kwamen de cellenbarakken onder leiding van de Sicherheitsdienst (SD). De vleugels in de strafgevangenis bleven onder leiding staan van burgergevangenispersoneel.

De Polizeigefängnis kreeg de bijnaam ‘Oranjehotel’. Tijdens de oorlogsjaren in 1940-1945 hebben in het Oranjehotel elke keer ongeveer 1.200 tot 1.500 gevangenen vastgezeten. Hoeveel in totaal is niet precies bekend, maar het wordt geschat op 26.000-30.000. Gemiddeld zat men 1 tot 3 maanden in de het Oranjehotel, soms met 4 tot 5 mensen in één cel. Hier zaten mensen uit alle hoeken van Nederland gevangen voor verhoor en berechting. Wat zij deelden was verzet tegen de bezetter: een illegaal pamflet lezen, onderduikers huisvesten of het verspreiden van een illegale krant. Al in de oorlog werd het complex ‘Oranjehotel’ genoemd. Een ode aan de verzetsstrijders die er waren opgesloten.

In dodencel nr. 601 brachten ter dood veroordeelden hun laatste uren door. De gevangenen werden voor zonsopkomst uit hun cel gehaald en in een rij liepen ze door de gangen tot aan het poortje. Tijdens deze wandeling werd door de gevangenen luidkeels het Wilhelmus gezongen.

Hans Joch (mei 1941-juni 1942), Wilhelm Boy (juni 1942-februari 1944) en Johann Schweiger (februari 1944-mei 1945) waren tijdens de Tweede Wereldoorlog hoofd van het Oranjehotel.

Een dag na de geallieerde invasie in Normandië, op 7 juni 1944, werden alle gevangenen uit het Oranjehotel naar concentratiekamp Vught verplaatst. Tijdens de eerste jaren na de bevrijding zaten in de Scheveningse cellenbarakken veel politieke delinquenten en NSB’ers. De leider van de Nederlandse Nationaal Socialistische Beweging, Mussert, is vanuit deze gevangenis op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd. Ook Rauter, hoofd van de Duitse politie, heeft er gevangengezeten. De politieke gevangenen hebben net als de gevangenen tijdens de oorlog deden, teksten op de celmuren geschreven. Die zijn later verwijderd.

Op initiatief van de heer E.P. Weber werd op 24 juni 1946 het Comité Oranjehotel opgericht. Het doel was om Dodencel 601 in oorspronkelijke staat te bewaren, hier jaarlijks een herdenking te houden en een monument op te richten.

Op 5 oktober 1946 werd cel 601 ingewijd door een dochter van de in de oorlog omgekomen Haagse predikant ds. D.A. van den Bosch. In 1949 is het poortje dat naar de dodencel leidt officieel overgedragen. Op 16 september 1950 heeft Koningin Juliana het reliëf onthuld.

In de vier banden van de Doodenboeken staan de namen vermeld van 763 gevangenen van het Oranjehotel die in de oorlog om het leven zijn gekomen. Een aantal van hen is geëxecuteerd op de Waalsdorpervlakte, anderen zijn op andere plekken in gevangenschap omgekomen. Voor iedere gevallene is een pagina opgenomen, waarop een foto staat en een korte levensbeschrijving wordt gegeven. De Doodenboeken zijn direct na de oorlog samengesteld. De lijst met personen is waarschijnlijk niet compleet. Er zijn eind vorige eeuw nog een aantal pagina’s toegevoegd. In 2002 zijn de originele vier banden gerestaureerd. Sinds 2003 liggen de banden bij het Nationaal Archief in Den Haag. De pagina’s zijn te bezichtigen op microfiches, waarvan afdrukken kunnen worden gemaakt. Tijdens de jaarlijkse herdenking worden de boeken overgebracht naar het Oranjehotel.

In september 2019 werd het Oranjehotel na een jarenlange restauratie en herinrichting als Herinneringscentrum geopend. Dit gebeurde door koning Willem-Alexander.

Wat is er te zien in het Nationaal Monument Oranjehotel in Den Haag

Het Nationaal Monument Oranjehotel in Den Haag/Scheveningen bestaat uit een herinneringscentrum en een aantal gedenkplekken.

Vaste tentoonstelling

De vaste tentoonstelling is te zien in de voormalige Dienstvertrekken. Deze tentoonstelling gaat over het gevangenisleven, gevangenissysteem, de bezetting, het verzet en de ontwrichting binnen families. Welke keuzes maken mensen op het moment dat rechteloosheid, onderdrukking en vervolging de samenleving in hun greep hebben?

Er zijn 8 ruimtes:
1 = Duitse bezetting
2 = Leven in bezet Nederland
3 = Vervolging van het georganiseerde verzet
4 = Het leven in de cel met een film
5 = Gevangenisregime
6 = Ontwrichting van de samenleving
7 = Radicaliseren van het bezettingsregime
8 = Impact van oorlog en bezetting

Je begint met een film die je ziet in één van de cellen en in zaal 4 is een animatiefilm te zien die het dagelijks leven in beeld brengt. Je ziet 24 uur van het leven in het Oranjehotel. Je leest de indrukwekkende verhalen van gevangenen. Deze verhalen worden geïllustreerd aan de hand van documenten, foto’s, interviews, films en objecten. In een gratis audiotour hoor je persoonlijke verhalen, gebaseerd op brieven, dagboeken en memoires. Het zijn indrukwekkende verhalen van onbekende en ook bekende mensen die hier gevangen hebben gezeten, zoals Anton de Kom, Henri Pieck (tweelingbroer van Anton Pieck), Titus Brandsma, Heinz Polzer (Drs. P.), Loes van Overeem, Simon Vestdijk, Corrie ten Boom, Pim Boellaard, Erik Hazelhoff Roelfzema (de Soldaat van Oranje) en George Maduro. Sommigen werden vrijgelaten, anderen gedeporteerd naar andere gevangenissen of kampen en ruim 250 gevangenen werden ter dood gebracht op de Waalsdorpervlakte.

Tot 2009 was de cellenbarak in gebruik als gevangenis. Dat was de reden dit deel nooit toegankelijk was. Het complex kwam leeg te staan en zelfs sloop dreigde. In 2019 is het Oranjehotel geopend na een restauratie.

Indrukwekkend is de wandeling door de gangen met cellen. Er zijn in totaal 7 blokken met cellen genummerd van A t/m G.

A = cel 301-344 met ook de registratie van de namen
B = cel 345-432
C = cel 433-520
D = cel 521-608, inclusief dodencel 601. Deze gang is toegankelijk.
E = cel 609-687, deze gang is toegankelijk.
F = cel 688-757
G = cel 758-789

In het Nationaal Monument Oranjehotel hoor je verhalen over angst, hoop, geloof en vaderlandsliefde. Je ziet hoe kwetsbaar vrijheid is en welke keuzes mensen maken op het moment dat rechteloosheid, onderdrukking en vervolging de samenleving in zijn greep hebben. Een zeer actueel thema in deze gepolariseerde wereld.

Dodencel 601

De dodencel nr. 601 is ingericht zoals het er in de oorlog ook uitzag met een krib, een originele ‘Kübelton’, een blikken kroes en houten bestek. In de muren zijn teksten te lezen die de gevangenen erin gekrast hebben. Deze zijn na de oorlog gerestaureerd. Koningin Wilhelmina heeft een door haar persoonlijk gesigneerde portretfoto beschikbaar gesteld, die boven de deur van de cel hangt. Ook ligt er een Bijbel in de cel en er staat een kristallen vaas. Het licht brandt er nu altijd.

Kruizen van de Waalsdorpervlakte

De originele kruizen van de Waalsdorpervlakte is één van de meest indrukwekkende stukken in het Nationaal Monument Oranjehotel.

Poortje

Het kleine Poortje ligt naast de grote poort aan de Van Alkemadelaan. Deze poorten gaven tijdens de Tweede Wereldoorlog toegang tot het Oranjehotel. Via het kleine Poortje verlieten de terdoodveroordeelde gevangenen het Oranjehotel. Ruim 250 mensen werden vanuit deze gevangenis op de nabijgelegen Waalsdorpervlakte gefusilleerd. Naast het poortje is aan de buitenmuur in 1949 een bronzen gedenkplaat aangebracht. Dit ter nagedachtenis aan de gevangenen die door deze poort werden weggevoerd. De bijzondere betekenis van dit poortje, dat aan de Van Alkemadelaan zichtbaar is, wordt benadrukt door deze toegang het hele jaar gesloten te houden, behalve tijdens de jaarlijkse herdenking van het Oranjehotel. Op die dag komen de deelnemers aan de herdenking door dit poortje binnen. De tekst op de bronzen gedenkplaat is van de oud-gevangene Antonie Donker en luidt:

‘Gedenk hun laatste gang door deze poort. Hun leven voor vrijheid en voor recht gegeven. Zet hun strijd voort’.

De grote poort staat sinds de opening van het National Monument Oranjehotel op 6 september 2019 door Koning Willem-Alexander altijd op een kier. Vanaf dat moment is er altijd zicht van buiten naar binnen, en van binnen naar buiten.

Buitenterrein

Het buitenterrein van het Nationaal Monument Oranjehotel is ingericht als duinlandschap. Dit is een verwijzing naar Meijendel en de Waalsdorpervlakte. Het terrein is vanaf 2020 in fases aangelegd. Het is nog steeds in ontwikkeling. De tuin nodigt uit tot reflectie.

De tuin bestaat uit verschillende delen. Naast het entreepad en in het grootste deel van de museumtuin is gekozen voor een sobere duintuin met voornamelijk helmgras, duindoorn, duinroos en kruipwilg. In enkele zones zie je het overgangsgebied van duin naar gecultiveerd landschap Hier tref je meer gevarieerde vegetatie, zoals lijsterbes, meidoorn, en kardinaalsmuts.

Ook gewassen die spontaan hun weg vanuit het nabije duingebied naar deze tuin vinden, zie je hier, zoals allerlei soorten geraniums, grassen, vergeetmenietjes, klavers, blauwe bremraap en kegelsilene en klaprozen.

De tuin symboliseert de verbinding met het aangrenzende duingebied. Onmisbaar is ook de band met de gevangenis, waar het voormalige Oranjehotel tot 2019 deel van uitmaakte. Waar je ook loopt in de tuin, overal zie je de doorlopende buitenmuren en de hekken rondom de penitentiaire inrichting.

Reliëf

Een reliëf werd na de oorlog ter nagedachtenis aangebracht op de buitenmuur van het Oranjehotel. Het reliëf is gemaakt van wit natuursteen. Op het reliëf worden gevangenen afgebeeld die rond een geknotte Oranjeboom staan. Van de boom is de kroon afgebroken, waarmee uitdrukking wordt gegeven aan de bezetting. De gevangenen dragen boeien der verdrukking en worden belaagd door slangen (symbool van het kwaad). De vrouwen en mannen zijn eensgezind in hun strijd tegen de bezetter en geven elkaar vastberaden de hand.

De tekst op het reliëf luidt: ‘Zij waren eensgezind’ en ‘1940-1945’.

Op 20 september 2025 vond de 80e herdenking van gevangenen van het Oranjehotel plaats. Dit begon als reünie van oud-gevangenen in 1946 en uitgegroeid tot een jaarlijkse herdenking. Na het programma in de openlucht volgt een stille gang langs Cel 601, de enige cel die nog volledig in authentieke staat bewaard is gebleven en kransleggingen door onder meer de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer, de commissaris van de Koning in Zuid-Holland, de burgemeester van Den Haag, de Raad van State en een groot aantal organisaties zoals de Oorlogsgravenstichting, het Erepeloton Waalsdorp, de Geuzenpenning en het Comité Februaristaking.

Oranjehotel Junior

In het museum is Oranjehotel Junior. Dit is een volledig voor jongeren opengestelde cellengang. De cellengang was tot nu toe nog niet gerestaureerd of opengesteld voor publiek. Het is speciaal ontwikkeld voor onderwijsgroepen en individuele jonge bezoekers van 8 tot 16 jaar.

De jongeren van 10 tot 16 jaar kunnen terwijl ze opgesloten zitten in een echte cel in een interactief programma van 30 minuten ontdekken wat zich hier tijdens de Tweede Wereldoorlog afspeelde. Het programma laat jongeren zien hoe de vrijheid van burgers onder druk kwam te staan door het ontbreken van een rechtsstaat. Het daagt hen uit na te denken over burgerrechten, vrijheid en de impact van een totalitair regime op de maatschappij. De vraag die gesteld wordt: wat betekent vrijheid voor jou?

In Oranjehotel Junior hoor en ervaar je hoe de vrijheid van gevangenen in het Oranjehotel werd afgenomen. Hoe is het om opgesloten te worden vanwege je acties, mening of achtergrond?

Bij de entree hangt een bak met een vragenlijst en liggen potloden klaar. Op de vragenlijst worden door 8 gevangenen vragen gesteld. De antwoorden kun je op de vragenlijst schrijven. Naast een open vraag wordt er per persoon een meerkeuze vraag gesteld. De meerkeuze vraag is steeds hetzelfde: Welk recht had … (naam van de gevangene) nu kunnen beschermen. Per gevangene zijn er twee antwoordmogelijkheden, zoals bijvoorbeeld vrijheid van geloof, vrijheid van meningsuiting, gelijke rechten of persvrijheid.

Na de introductiefilm stap je in één van de cellen, sluit je de deur, neem je plaats aan de tafel en druk je op de startknop. Elk verhaal duurt 9 minuten. Kies er een paar uit, of doe ze alle acht.

De acht verhalen zijn van:

Riet Hoogland
Mathieu Smedts
Helen Cohen
Anton de Kom
Jan Steinfort
Rosa Boekdrukker
Bertie en Thijs Hennipman
Arij Kop

Besef hoe kwetsbaar vrijheid is!

De tijdelijke tentoonstelling Vrijheid onder druk. Politiek gevangen toen en nu

In de tijdelijke tentoonstelling ‘Vrijheid onder druk. Politiek gevangen, toen en nu’ wordt het verleden van het Oranjehotel in wereldwijd perspectief geplaatst. Je ziet in deze tentoonstelling de ontstaansgeschiedenis en herdenkingscultuur rond politieke gevangenissen wereldwijd.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog functioneert het Oranjehotel als politieke gevangenis. Tegenstanders van het naziregime worden hier opgesloten, verhoord en veroordeeld. Politieke gevangenschap is van alle tijden en plaatsen. Overal ter wereld bestaan plekken die symbool staan voor het bestaan van rechteloosheid en dictatoriale regimes.

Deze tijdelijke tentoonstelling vindt plaats in het kader van 80 jaar vrijheid. Een jaar waarin we vieren Nederland viert dat 80 jaar geleden een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog en Nederland een democratie kent. Iets wat op het moment niet vanzelfsprekend is, gezien alles wat er in Nederland en in de wereld gaande is. Vrijheid staat steeds meer onder druk, zoals de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting. In de film werden een paar rake uitspraken gedaan: Ook vrijheid zit gevangen. Alles draait om vrijheid. Zonder vrijheid kun je niet leven.

De tentoonstelling Vrijheid onder druk. Politiek gevangen, toen en nu in Nationaal Monument Oranjehotel in Den Haag is tot en met december 2025 te zien.

Praktische informatie

Overige informatie

Er kan alleen met pin worden betaald.
Je krijgt een gratis audiotour mee om de verhalen in het Oranjehotel te kunnen beluisteren.
In het Museumcafé kun je terecht voor koffie, thee of fris.
De museumwinkel heeft een assortiment boeken, ansichtkaarten en cadeau-artikelen gerelateerd aan het Oranjehotel, de Tweede Wereldoorlog en het omliggende duingebied.
Er is een (onbewaakte) garderobe. Hier bevinden zich ook de selfservice lockers voor het opbergen van tas en jas.
In het Oranjehotel is alles gelijkvloers en alle ruimtes zijn toegankelijk voor rolstoelen. Je kunt een rolstoel lenen mocht dat nodig zijn.
Fotograferen voor eigen gebruik is toegestaan.
Voor leerlingen uit het Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs of MBO zijn er educatieve mogelijkheden.

Bereikbaarheid

Openbaar vervoer
Vanaf Station Den Haag Laan van NOI neem je bus 23 (richting Scheveningen Noord) of vanaf Station Den Haag Centraal bus 22 (richting Duindorp). Je stapt uit bij bushalte Duinkerksestraat (3 minuten loopafstand).

Auto
Nationaal Monument Oranjehotel heeft een zeer beperkte parkeergelegenheid op eigen terrein met drie plaatsen. Je auto kun je tegen betaling op straat in de buurt parkeren. Een andere mogelijkheid is parkeren in APCOA Parking Strand (Zwolsestraat 426. Dit ligt op ongeveer 7 minuten lopen afstand van het museum.

Fiets
Nationaal Monument Oranjehotel heeft een eigen fietsenstalling.